Αποχαιρετισμός στον Ψυχαναλυτή Γεράσιμο Στεφανάτο
Ο Γεράσιμος Στεφανάτος έφυγε από τη ζωή στις 27 Σεπτεμβρίου 2021. Ψυχίατρος, παιδοψυχίατρος, ψυχαναλυτής μέλος της γαλλικής ψυχαναλυτικής Εταιρείας QuatrièmeGroupeO.P.L.F.
Από το 1976 μέχρι το 1989 έζησε στο Παρίσι όπου σπούδασε και εργάστηκε κυρίως σε ψυχιατρικά κέντρα και ψυχιατρικούς θεσμούς που λειτουργούσαν με τις αρχές της θεσμικής ψυχοθεραπείας που εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε στη Γαλλία στις αρχές της δεκαετίας του 60. Σύμφωνα με αυτή την θεώρηση, ο ψυχιατρικός θεσμός δεν είναι απλώς ένα κτίριο με γιατρούς, ασθενείς και φάρμακα, αλλά ένας χώρος όπου ευνοείται η δημιουργία ενός σχεσιακού πλέγματος που επιτρέπει την εμφάνιση πολλαπλών μεταβιβαστικών κινήσεων, η ανάλυση των οποίων μπορεί να αποβεί πολύτιμη στη θεραπευτική διαδικασία.
Επίσης την περίοδο που ήταν στο Παρίσι, ο Γ. Στεφανάτος υπήρξε υπεύθυνος κλινικής διδασκαλίας στην Ιατρική Σχολή Lariboisière-Saint Louis του Πανεπιστημίου Paris VII.
Ευαίσθητος στους κοινωνικούς προβληματισμούς, με μακρά πορεία στην πολιτική δράση, υπήρξε στοχαστής και ακούραστος εργάτης της ψυχαναλυτικής υπόθεσης (dieSache όπως έλεγε ο Φρόυντ). Άλλοι τον αποκάλεσαν εργάτη της αυτονομίας ως προς τη θέση του απέναντι στις ψυχαναλυτικές εταιρείες, αλλά και τον τρόπο που ανέδειξε το αντίστοιχο Καστοριαδικό πρόταγμα. Αρνήθηκε να ενταχθεί στη «θεσμική ανάλυση» και ήταν υπέρ μιας ψυχανάλυσης αντί -ακαδημαϊκής, όπως πρέσβευε το Quatrième Groupe.
Από το 1989 ασκούσε ιδιωτικά την ψυχανάλυση στην Αθήνα.
Υπήρξε πρωτοπόρος διευθυντής του Τμήματος Ψυχιατρικής Εφήβων και Νέων του Π.Ν.Α «Γ. Γεννηματάς» (1990-2003), εφαρμόζοντας θεραπεία ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης ορμώμενος από τις ιδιαιτερότητες της ψυχαναλυτικής εργασίας με τον έφηβο. Παράλληλα εισάγει τη θεσμική ψυχοθεραπεία υλοποιώντας μια «ανθρωπιστική ψυχιατρική».
Συνιδρυτής του περιοδικού Εκ των υστέρων από τον Σεπτέμβριο του 1997 έως το 2017(το πρώτο ψυχαναλυτικό περιοδικό στην Ελλάδα) και του πολυετούς συλλογικού σεμιναρίου που διοργάνωνε το περιοδικό, συνέβαλε ώστε ο μοναδικός αυτός χώρος δημιουργίας και ανταλλαγής να διατηρήσει μια αξεπέραστη θεσμική παρουσία στον χώρο της ψυχανάλυσης. Υπήρξε επίσης μέλος της Comité delecture των γαλλικών περιοδικών Topique και RevueFrançaisedePsychanalyse. Συνεργάστηκε με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης, Λογοτεχνίας και Eπιστημών του Ανθρώπου (ΕΚΕΜΕΛ) και δίδαξε στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της ΑΣΚΤ.
Διηύθυνε στις εκδόσεις της Εστίας τη σειρά «Ψυχαναλυτικά», όπου έχουν εκδοθεί σημαντικά έργα μεταξύ των οποίων του J.B. Pontalis της Ν. Zaltzman και της P.Aulagnier.
Πολυγραφότατος, ιδρυτής ενός πολυετούς σεμιναρίου στο οποίο συμμετείχαν ψυχαναλυτές διαφόρων ψυχαναλυτικών κατευθύνσεων που διεύθυνε ο ίδιος, πιστός στη φροϋδική ορθοδοξία επεδίωξε παράλληλα τον διάλογο με τις άλλες ψυχαναλυτικές σχολές.
Το 2012 ίδρυσε την Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Μελέτης της Εφηβείας «Ένηβος». Η συγκεκριμένη ομάδα, η οποία αποτελείται από ψυχαναλυτές και ψυχοθεραπευτές, εξέδωσε το 2013 το βιβλίο Ψυχανάλυση και Εφηβεία (εκδόσεις Εστία), μια αναδρομή στις σημαντικότερες θεωρήσεις για την εφηβεία, από τον Φρόϋντ και την Κλάιν μέχρι τους πιο σύγχρονους αναλυτές, όπως οι Π. Μπλος, Φ. Λαντάμ, Μ Λόφερ κ.ά.
O Γ. Στεφανάτος από πολύ νωρίς στην επιστημονική του καριέρα στρέφει το ενδιαφέρον του στην εργασία με τους έφηβους με επίκεντρο το δίπολο ψυχανάλυση και εφηβεία. Αφιερώνει άρθρα, ομιλίες και σεμινάρια που αναφέρονται στη συνάντηση του αναλυτή με τον έφηβο στο θεραπευτικό πλαίσιο. Δίνει έμφαση στην τεχνική που πρέπει να ακολουθεί ο αναλυτής στη δουλειά με τους έφηβους, καθώς και στις δυσκολίες και τις αντιφάσεις από την πλευρά του αναλυτή, αντιστάσεις που συνδέονται με τον ασυνείδητο ή και συνειδητό φθόνο του ενήλικου προς τον νεαρό -με ό,τι σημαίνει αυτό- έφηβο, αλλά και με τις αιμομικτικές και πατροκτόνες φαντασιώσεις της εφηβικής σεξουαλικότητας που δύσκολα αποενοχοποιείται. Καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η περίοδος της εφηβείας δεν αναλύεται συστηματικά στις αναλύσεις των ενηλίκων, ακόμη και σε εκείνες των ίδιων των αναλυτών. Υποστήριζε ότι στην αναλυτική εργασία με τους έφηβους είναι απαραίτητο ο αναλυτής να κατέχει τη θεωρία των ψυχικών διεργασιών της εφηβείας, όπως τις ιδιαίτερες μορφές της μεταβίβασης, τον διαφορετικό τρόπο ακρόασης του υλικού και τις δυνατότητες υποκειμενοποίησης του εφήβου εντός της αναλυτικής σχέσης, δηλαδή μια λειτουργία υποκειμένου, η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στην ιδιοποίηση της ψυχικής πραγματικότητας από τον έφηβο. Κάτι που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί όταν ο έφηβος αντιμετωπίζει οποιαδήποτε μορφή ψυχοπαθολογίας. Η εφηβεία, αναφέρει ο Στεφανάτος, αποτελεί δημιουργία και δη αυτοδημιουργία που ερείδεται στην αισθητηριακότητα και την ενορμητικότητα του σώματος της ήβης.
Ο έφηβος συναντάει τον ψυχαναλυτή «στο μεταξύ των δύο τους χώρο», μέθοδος που ευνοεί την αναγκαία «υποκειμενοποίηση ενώ ο έφηβος αντιστέκεται», λόγω των έντονων ταυτιστικών αλλαγών καθώς και της περίσσιας ναρκισσιστικής λίμπιντο. Ο έφηβος αναζητά ένα ναρκισσιστικό όμοιο στο πρόσωπο του αναλυτή, μια οικεία γονεϊκή φιγούρα και παράλληλα έναν «ξένο», όπως το «ξένο σώμα» της ήβης που προκαλεί ταυτισιακό άγχος.
Στο δύσκολο ερώτημα για την αναλυσιμότητα των εφήβων, το οποίο απασχολεί τους αναλυτές από την εποχή της Άννας Φρόϋντ, ο Στεφανάτος επισημαίνει ότι η εφηβεία, ως μια ριψοκίνδυνη διαδικασία επαναδιαπραγμάτευσης και μετασχηματισμού των παιδικών ψυχικών εγγραφών της σεξουαλικότητας και της επιθετικότητας, προκαλεί την άρση της απώθησης, η οποία είναι τραυματική παράλληλα με την ανάγκη συγκρότησης- ανασυγκρότησης της.
Σε αυτήν την περίπτωση ο ελεύθερος συνειρμός του αναλυόμενου περιορίζεται και αντίστοιχα και η κυμαινόμενη προσοχή του αναλυτή. Η συνθήκη αυτή επηρεάζει τη χρήση και την αποτελεσματικότητα της αναλυτικής μεθόδου και αυτό θέτει ζητήματα τεχνικής και απαιτεί ιδιαίτερους χειρισμούς για την ψυχική στήριξη του έφηβου και για την μη διακοπή της θεραπείας. Ο Στεφανάτος ήταν υπέρμαχος αυτής της ιδιαίτερης τεχνικής, η οποία ήταν κυρίαρχο θέμα στις συναντήσεις του Ένηβου που αφορούσε τη μεταβίβαση, την ερμηνεία, αλλά και την ενεργητική στάση του αναλυτή, κάτι που εφαρμόζεται και σε άλλες παθολογίες, πέραν της νεύρωσης.
Το ενδιαφέρον του στρέφεται από πολύ νωρίς «στις ρήξεις και καταρρεύσεις», το «breakdown» σύμφωνα με τον Μ. Λόφερ και στις ψυχώσεις. Στην περίπτωση του «breakdown», ο έφηβος απειλείται από έλλειψη σταθερότητας του θεμελιακού ταυτισιακού ναρκισσιστικού πυρήνα που θα διασφάλιζε την αλλαγή. Η αδυναμία περάσματος από το «παιδικό» στο «εφηβικό» τον ακινητοποιεί και στην περίπτωση αυτή ή δεν πρέπει να αλλάξει τίποτα ή πρέπει να αλλάξουν όλα, υπό τη μορφή μιας νέας πραγματικότητας αναφέρει η Π. Ωλανιέ, ή ενός παραληρήματος προσθέτει ο Στεφανάτος. Όταν ο έφηβος βρίσκεται υπό την απειλή της κατάρρευσης στην προσπάθεια του να ανεξαρτητοποιηθεί από τα αντικείμενα, αναδεικνύει στη μεταβίβαση το μίσος του για το έμφυλο σώμα της ήβης.
Στις περιπτώσεις ψυχωτικών εφήβων ο Στεφανάτος θεωρεί σημαντική την υποδοχή του ιδιότυπου αιτήματος του εφήβου που συνήθως εκλαμβάνεται, λόγω επιστημονικής άγνοιας ή άμυνας, ως απουσία αιτήματος. Ο αναλυτής αναγνωρίζοντας αυτό το αίτημα του εφήβου, μπορεί να υποθέσει, μέσω της αντι - μεταβίβασής του, ποια ήταν η απάντηση στο υποκείμενο από την πλευρά του αντικειμένου. Αν και, για τον ψυχωτικό έφηβο δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο επιθυμίας, καθότι αυτό θυσιάζεται προκειμένου ο ψυχωτικός έφηβος να εξασφαλίσει μια στοιχειώδη ναρκισσιστική σταθερότητα, που συνήθως προτείνεται από μια μη εσωτερικευμένη μητρική φιγούρα.
Γύρω από αυτά που ανέφερα, παρμένα όλα από τον προφορικό και γραπτό λόγο του Γ.Στεφανάτου αλλά και γύρω από πολλά άλλα, στρέφονταν οι συζητήσεις ανάμεσα στα μέλη της ομάδας του Ένηβου τα κυριακάτικα απογεύματα. Οι δημιουργικές συζητήσεις αλλά και οι διαφωνίες ανάμεσα στα μέλη διατηρούσαν ακόρεστο το ενδιαφέρον. Γνωρίζοντας πολύ καλά και σε βάθος τη θεωρία αλλά και την τεχνική της εφηβείας, ο Γ. Στεφανάτος μοναδικός εμπνευστής, συνοδοιπόρος, αλλά και αυστηρός δάσκαλος, διατηρούσε ζωντανό το κίνητρο της ομάδας και όταν κάποιες φορές διέκρινε την ενόχληση ή την απογοήτευση στα πρόσωπα των συνομιλητών του, το ανεπανάληπτο χιούμορ του όλα τα προσπερνούσε.
Ένα άλλο σημείο σταθμός για την ψυχαναλυτική σκέψη είναι η κυκλοφορία του βιβλίου του Κατασκευές της Ψυχανάλυσης Κατασκευή του Ψυχαναλυτή (2016, εκδόσεις Εστία). Ξεκινώντας με την έννοια της κατασκευής στον Φρόυντ (Κατασκευές στην ψυχανάλυση, 1937), η έννοια επανέρχεται υπό νέο πρίσμα, που εμπεριέχει την επιστημολογική ματιά και την πλούσια ψυχαναλυτική εμπειρία του συγγραφέα. Τοποθετεί την ψυχανάλυση σε σχέση με τις επιστήμες του ανθρώπου, αντιμετωπίζοντας την κλινική πράξη ως θεραπευτική δραστηριότητα και τρόπο αναδημιουργίας του υποκειμένου και του κόσμου.
«Η Ψυχανάλυση», όπως είχε πει ο ίδιος σε μια συνέντευξη τύπου στο παρελθόν, «είναι χώρος αναζήτησης μιας αλήθειας που γιατρεύει, θεμελιωμένης στην ανάγκη του ανθρώπινου υποκειμένου να δημιουργεί μορφές νοήματος και αιτιότητας ικανές να στηρίξουν την ύπαρξη του στην σκηνή του κόσμου. Το υποκείμενο ποτέ δεν σταματά να κατασκευάζει κατασκευαζόμενο να ποιεί ποιούμενο, με συνοδοιπόρους στην αχαρτογράφητη αυτή διαδρομή τον Έρωτα και τον Θάνατο, την αυτοδημιουργία και την καταστροφή.
Για τον Ένηβο
Νάνσυ Ταλούμη
Επιμέλεια: Τέσσα Χατζηγιάννη και Ελίζα Νικολοπούλου
Η Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Μελέτης της Εφηβείας «Ένηβος», σε συνεργασία με το Διεθνές Κολλέγιο Εφηβείας «CILA»
College International de l'Adolescence, σας προσκαλεί σε ημερίδα εργασίας με θέμα:
Ιδαιτερότητες της ψυχαναλυτικής εργασίας με εφήβους: «Όνειρα και ονειροπολήσεις».
Το Σάββατο 17 Σεπτεμβρίου 2016 στο ίδρυμα Μιχάλης Κακκογιάννης, Πειραιώς 206 - Ταύρος.
Ψυχανάλυση και Εφηβεία
Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος - 05/06/2015, 19.30
Οι Εκδόσεις της Εστίας με χαρά ανακοινώνουν την κυκλοφορία του βιβλίου Ψυχανάλυση και εφηβεία. Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, σε επιμέλεια Γεράσιμου Στεφανάτου.