Στον ψυχαναλυτικό κόσμο όπου ο άξονας αναφοράς της κλινικής και της θεωρίας είναι η παιδική νεύρωση, αναπτύξαμε την άποψη ότι η εφηβεία είχε μια κεντρική θέση παραγνωρισμένη για πολλά χρόνια. Εισαγάγαμε δηλαδή μια ορισμενη αμφισβήτηση σε σχέση με τις κρατούσες θεωρίες.
Στον ψυχαναλυτικό κόσμο όπου ο άξονας αναφοράς της κλινικής και της θεωρίας είναι η παιδική νεύρωση, αναπτύξαμε την άποψη ότι η εφηβεία είχε μια κεντρική θέσηπαραγνωρισμένη για πολλά χρόνια. Εισαγάγαμε δηλαδή μια ορισμενη αμφισβήτηση σε σχέση με τις κρατούσες θεωρίες. Ένας από τους συνεργάτες μου μελετά την εφηβεία του Freud. Στηγαλλική βιβλιογραφία δεν υπάρχει κατ' ουσία καμία δημοσίευση επί αυτού του θέματος, πέραν εκείνης του Alain de Mijolla (“100 questions sur Freud ” (2014), Paris, Ed. La Boetie) υπερβολικά μάλλον εξιδανικευτικής! Αν αναλύσουμε το ημερολόγιο του Φρόυντ, την αλληλογραφία του, τις εκ των υστέρων επισημάνσεις του, μπορούμε να πούμε ότι η εφηβεία του υπήρξε πολύ δύσκολη, εν ολιγοις σε αδιέξοδο λόγω της κυριαρχίας του παιδικού. Οι σημαντικές έννοιες που έμελλαν να γίνουν τα θεμέλια της ψυχανάλυσης (οιδιπόδεια οργάνωση, απωθημένη ομοφυλοφιλία κ.λπ.), ήταν ήδη από τότε παρούσες ως ερωτήματα.
Θα ήθελα να αναδείξω σ'αυτήν τη διάλεξη την έννοια της ρήξης κατά την περίοδο της ήβης μεταξύ παιδικής ηλικίας και εφηβείας. Από κλινική σκοπιά, ας σκεφθούμε την εφηβεία ως μια διακριτή περίοδο της ζωής χωρίς να προσπαθήσουμε να επιβάλλουμε τις θεωρητικές θέσεις για το παιδικό. Ας εξετάσουμε την παθολογία της εφηβείας με φρέσκο βλέμμα, ακόμα και αφελές θα τολμούσα να πω σήμερα, μετά από τουλάχιστον ένα αιώνα ιστορίας. Η μεταμόρφωση της ψυχής, υπό την επήρεια του ένηβου, είναι το σημείο γύρω από το οποίο οργανώνεται όλη η ερευνητική μας εργασία πάνω στην εφηβεία (από το 1981) καθώς και στο περιοδικό Adolescence (από το 1983). Θέση ήδη εκπεφρασμένη και διαυγής στη σκέψη του λονδρέζου ψυχαναλυτή Μόζες Λάουφερ (Moses Laufer) από τη δεκαετία του 1970, όπως και σε εκείνη του Φρανσουά Λαντάμ (François Ladame) στη Γενεύη.
1.Πώς εγγράφεται το ένηβον μέσα στην ιστορία του φροϋδικού σεξουαλικού –έμφυλου ; Αρχικά, μια υπόμνηση του ορισμού για τοφροϋδικό σεξουαλικό, στο οποίο επανήλθε ο φίλος μου Ζ. Λαπλάνς (J. Laplanche). Το φροϋδικό σεξουαλικό δεν είναι έμφυλο· είναι σεξουαλικό ως συμπληρωματικότητα που εγκαθιστά ένα "αντικείμενο-πηγή" μεταξύ δύο προσώπων, μια μοναδική ενότητα, ένα "εμείς". Πρότυπο αυτού θα ήταν το μοντέλο της "γενικευμένης σαγηνευσης, όπως εκείνης που συνδέει μάνα με βρέφος,, συμβιωτικη συνθηκη... ενόρμηση ζωής;
Ποια η εξέλιξη του "Sexual" στην ιστορία του παιδιού και του εφήβου; Διέπεται από μια περίπλοκη αρχή: το σεξουαλικό δεν μπορεί να εκφρασθεί παράμόνο μέσα από το έμφυλο που το απωθεί και το διαψεύδει. Δεν μπορεί ναφανερωθεί παρά μέσα από την ματαιωση.Αυτό είναι το παράδοξο που το χαρακτηρίζει και το οποίο θεμελιώνει το ασυνείδητο. Αφήνοντας πίσω το δεσμό με τη μάνα, δεσμός που οριοθετείται από την πατρική λειτουργία, και κατευθυνόμενο προς το παιδικό οιδιπόδειο, [το σεξουαλικό] εκφράζεται ως φαλλική παιδική σεξουαλική θεωρία. Υπάρχει εδώ μια πρώτη παραπλανηση, όταν το sexual μετατρέπεται σε έμφυλη φαλλικότητα. Τοιουτοτρόπως, η ως τωρα συμπληρωματικότητα του φροϋδικού σεξουαλικού διαγράφεται απο την φαλλική κυριαρχική κατοχή (ιδιαίτερα την διαγενεαλογική των γονέων). Με την ήβη, καταφθάνει ένα άλλο «σεξουαλικό», μια νέα και διαφορετική έμφυλη συμπληρωματικότητα. Η πηγή της είναι βιολογική (σημαντικές νευροφυσιολογικές και ορμονικές ανακατατάξεις): την ονόμασα «το ένηβον», οι λακανικοί μιλούν για μια "σεξουαλικότητα άλλη", δηλαδή για μια σεξουαλικότητα που δεν είναι φαλλική. Όλα συμβαίνουν ως εάν αυτή η επιστροφή της συμπληρωματικότητας με το "άλλο φύλο" , με το άλλο πρόσωπο, "ο άλλος του άλλου φύλου", να μπορούσε εκ νεου να ξαναγεννήσει την ελπίδα, το ιδεώδες της εύρεσης- επανεύρεσης της πρωταρχικής συμπληρωματικότητας (sexual).
Η εφηβεία γίνεται κατανοητη ως ένα τεράστιο ερώτημα για την ταυτότητα και την αγάπη. Η αναγέννηση του πρωταρχικού της σχέσης μάνας-βρέφους διαφαίνεται άραγεμέσα στο καθεαυτό καινούργιο πρωταρχικό έμφυλο της ήβης; Επιτρέπεται στο ως τώρα καταχωνιασμένο μέσα στη φαλλική προβληματική, φροϋδικό σεξουαλικό, να ελπίσει ότι θα ξαναβρεί μια "γενικευμένη συμπληρωματικότητα"; Έχω συχνά γράψει ότι η εφηβεία δημιουργείται μέσα από διαδοχικές ερωτικές εμπειρίες, αυταπάτες και διάλυση αυταπάτης. Σ'αυτές τις στιγμές τοποθετείται (σε όξυνση;) η αντιπαράθεση μεταξύ δύο ανταγωνιστών, που μας συνοδεύουν σ' όλη μας τη ζωή: της(φαλλικής) κυριαρχικής κατοχής καιτης αγάπης.Με αφετηρία αυτούς τους δύο άξονες, μπορούμε να σκεφθούμε την έννοια της ταυτιστικηςδημιουργίας. Εκείνο που υπήρξε καταχωνιασμένο μέσα στην παιδική νεύρωση, εμφανίζεταιδιαφορετικομέσα στην έμφυλη συμπληρωματικότητα. Συνοψίζω, πολύ βιαστικά βέβαια, την πορεία του σημαινόμενου «φροϋδικό σεξουαλικό», το οποίο [επενδεδυμένο] αρχικά με φαλλικά σημαίνοντα, δέχεται [με την έλευση της ήβης] νεοαφιχθέντα σημαίνονταπου προέρχονται σαφώς από τις εμπειρίες του σώματος καθώς επίσηςκαι από το χώρο της κουλτούρας. Επιτρέπει να ορίσουμε καθαρότερα τη ρήξη μεταξύ του παιδικού και της εφηβείας, μια που τώρα φαίνεται ότι η ρήξη αντλεί την έννοια της από δύο ριζικά διαφορετικά οριζόμενουςέμφυλους ψυχικούς χώρους. Δυο σειρες ταυτιζοντων,το ένα προερχόμενο από το παιδικό, το άλλο από το σωματικό της ήβης˙ δύο καταγωγές διαφορετικής λογικής, σε κατάσταση θα λέγαμε παραδοξότητας.
2. Η εφηβεία είναι μια δημιουργία εαυτού.Ο Ρ. Καν (R.Cahn) θεωρητικοποίησε εξαιρετικά αυτήν την ιδέα, στο πλαίσιο κυρίως της κλινικής του εργασίας σ' ένα κέντρο ημέρας για εφηβικές ψυχώσεις, στις οποίες ο ανταγωνισμός που μόλις προσπάθησα να συνοψίσω, προκαλούσε μια κρίση τόσο βίαιη, ώστε η δημιουργικότητα να βρίσκεται σε αδιέξοδο. Σχηματοποιώ εκείνο που ονόμασε «υποκειμενοποίηση υπο την έννοια της δημιουργίας η δημιουργική υποκειμενοποίηση»,μια έννοια που προέρχεται άμεσααπό τις εργασίες του Ντ. Γ. Γουίνικοτ για τη δημιουργία. Πρόκειται για τη συνάντηση ή την εμπειρία ανάμεσα αφενός στη φροϋδική παιδική νεύρωση "ήδη εδώ" (μεταψυχολογία της δεύτερης τοπικής) και αφετέρου ενός συνόλου βιωματων που αναζητούν αναπαραστάσεις, ενός συνόλου σημαινομένων που αναζητούν σημαίνοντα, σύνολο που ονόμασα το "ένηβον"˙ μεταξύ κυριαρχικής κατοχής και αγάπης.
Από πλευράς μου χρησιμοποίησα αυτήν την ιδέα της διαφορας - ομοιοτητας ακολουθώντας το μοντέλο της Π. Ωλανιέγια το εικονόγραμμα, όπου συναντώνται σε παράδοξη σχέση οι δύο μορφοποιητεςπαιδικοί και εφηβικοί. Από δύο "εαυτούς", σε κρίση ανησυχητικούανοίκειου, ο έφηβος καλείται να δημιουργήσει μια πρωτότυπη ταυτιστικη ολότητα.
Μικρό παράδειγμα: Ένα νέο κορίτσι δείχνει το ημερολόγιο με τις προσωπικές της σκέψεις στη μητέρα της, καθηγήτρια γαλλικών και αυτή σχολιάζει: «Υπάρχουν πολλά ορθογραφικά λάθη!». Αντιλαμβανόμαστε τον ανταγωνισμό μεταξύ μιας μητέρας ενός "ακόμα μικρού κοριτσιού", πολύ κυριαρχικής, και μιας εφήβου. Ας μιλήσουμε για την προσδοκία του να είμαι ο εαυτός μου, "θα καταφέρω να είμαι ο εαυτός μου;" Μιλαμε για το ιδεώδες της εφηβείας. Δεν είναι πλεον το ιδεώδες του παιδικού εγώ, "θα δεις όταν θα μεγαλώσεις" . Ακόμα και αν ενυπάρχουν βέβαια οι όροι μιας εκπαιδευτικής ηθικής, μια διαλεκτική ανάμεσα στο καλό και στο κακό, το ζήτημα της ενοχής. Το ιδεώδες "του υπό δημιουργία υποκειμένου”, είναι εν πρώτοις εκείνο μιας αισθητικής πραγμάτωσης, ιδεώδες του ωραίου και ντροπή της ασχήμιας, ιδεώδες της αλήθειας και ντροπή του ψευδούς, ιδεώδες καλλιτέχνη. Ο έφηβος, αυτός ο δημιουργός αρχίζει να πορεύεται προςτον ταυτιστικο συμβιβασμό, τον πιο κοντινό στην ομορφιά και στην αλήθεια του.
Ας μην χρονοτριβήσουμε άλλο πάνω στην ανάπτυξη της εφηβικής δημιουργικότητας, η οποία εδώ και 30 χρόνια υπήρξε αντικείμενο συζήτησης των περισσοτέρων δημοσιεύσεων στο περιοδικό Adolescence.Είναι σαφές ότι το μεταψυχολογικό μοντέλο αλλάζει τις θεωρίες και πρακτικές της ψυχαναλυτικής κλινικής. Στην περίπτωση της Έμμα, ο Φρόυντέψαχνε τη σημασία της αγοραφοβίας της νέας κοπέλας, σε μια παιδική ανάμνηση των 8 της χρόνων, όταν αποπλανήθηκε από ένα μαγαζάτορα. Η εργασία της διαδραστικής ανασύνθεσης του παρελθόντος και του παρόντος αποτελεί εδώ το κλειδί της τεχνικής. Από τη σκοπιά της εφηβικής κατασκευής, το παιδικό μπαίνει τρόπον τινά ξανά στη σωστή του θέση ως διαμορφωτήςσυμμετέχων σ 'αυτήν την ανασύνθεση. Το σημαντικό είναι να αναγνωρισθεί ο νεωτερισμός και ο δυναμισμός της ένηβης διαδικασίας. Στο ερευνητικό σεμινάριο που διευθύνω στο Παρίσι, με θέμα την ψυχοθεραπεία του εφήβου, εργασθήκαμε πάνω στην εξήςφράση ενός νέου άνδρα (οριακού;) «Περπατούσα με μια νέα κοπέλα, σκεπτόμουν τον πατέρα μου». Οι περισσότεροι από τους κλασσικά σκεπτόμενους συναδέλφους έτειναννα μιλήσουν για τον οιδιπόδειο πατέρα· από πλευράς μου αναφέρθηκα στους εν εξελίξει θηλυκούς του δεσμούς και στη σημασία εκείνης που έλειπε από τηφράση: της μητέρας του, τόσο κοντινή και τόσο εκφοβιστική στο σήμερα.
Από την υποκειμενοποιηση υπο την εννοια της δημιουργιας,ας περάσουμε στην καθιερωμενη εννοιατης υποκειμενοποίησης που ορίζεται ως η συνάντηση μεταξύ αυτού που συμβαίνει στη ήβη και των κελευσμάτων της κοινωνίας. Ενώ ο έφηβος προβαίνει στη δημιουργία εαυτού, προσκρούει "στις ανώνυμες και με βαρύ παρελθόν κοινωνικές φαντασιακές σημασίες" (Κ. Καστοριάδης), τις ιδεολογίες που ο Σ. Λεμποβισί (S.Lebovici) ονόμασε"ο κοινωνιολογικός βράχος". Για να μπορεί να "είναι", ο έφηβος καλείται να βρει τη θέση του, να τοποθετηθεί, να "χωρέσει"στην οικογένεια, στους θεσμούς, στα στερεότυπα που τον περιβάλλουν.Μετάδοση και καταστολή: «Θα ήθελα να μεδημιουργήσω εγώ ο ίδιος, αλλά καλούμαι να μεδημιουργήσωσύμφωνα με κάποιου είδους τρόπο… Βρίσκομαι πλήρως σε διαδικασία δημιουργίας εαυτούαλλά επτά ώρες την ημέρα είμαι μαθητής. Για τους γονείς μου είμαι ακόμα ένα μεγάλο παιδί, κι όμως είμαι δώδεκα, δεκατριών χρονών και σκέπτομαι πράγματα που δεν τα σκέφτεται ένα παιδί»· μια πραγματική εμπειρία στο ενδιάμεσο εκείνουπου ήταν ήδη μέσα στην οικογένεια και εκείνου που είναι νέο.
Το μεγάλο ερώτημα: Ποιό είναι το στερεότυπο των ιδεολογιών που αφορούν στο εφηβικό καθεστώς (κοινωνικό, παιδαγωγικό, νομικό, δικαστικό); Είναι μακράν της ισότητας· στην κουλτούρα μας, ο έφηβος είναι ένας "υπο-ενήλικας (σχεδόν ή ήδη ενήλικας;), αυτή είναι η λέξη κλειδί."Είναι έτσι τα πράγματα, δεν λέω βέβαια ότι αυτό μπορεί να είναι αποδεκτό". Αυτή η υπόρρητη πεποίθηση ("εγώ ξέρω"), κατά ένα μεγάλο μέρος ασυνείδητη, είναι εκείνη της ενηλικιωσης , που φέρει για την εφηβεία έναν «λόγο που θεωρείται κοινής λογικής» (Σ.Λεκλέρ / S. Leclaire). Είναι ομοίως η πεποίθηση και των ίδιων των εφήβων (με τη μορφή των παιδικων ψυχικων αρχων λειτουργίας : « αρχή της πραγματικότητας», Υπερ-Εγώ και παιδικά ιδεώδη του Εγώ). Η υπορρητη πεποιθηση είναι το νοημα αυτων των αναθεσεων : προκαταληψη ελεγχου και ελεγχος της προκαταληψης. Ο ενηβος προκαταλαμβάνεται από τον έλεγχο για να ελέγχει . «Πίσω από κάθε σημειολογικό σημείο, μπορεί να υπάρχει ένα τέρας», έγραφε ο Ρ. Μπαρτ, υπέρμετρο σύμβολο της ανισότητας. Όταν λέω ότι ο διαγενεαλογικός χώρος εγκαλεί κυρίως παιχνίδια εξουσίας, εννοώ ότι το εφηβικό ιδεώδες της ταυτιστικης συμπληρωματικότητας (ως συμβολικη εκδοχητης αγάπης) δεν μπορεί παρά να προσκρούσει, να συμβιβαστεί, να μετασχηματισθεί, να διαστρεβλωθεί μέσα σ’ αυτόν το χώρο. Όπως η μυθολογική μορφή του νεαρού Προμηθέαόταν θέλει να δώσει τη φωτιά στους ανθρώπους, μέσα από ένα θερμό ιδεώδες κοινοκτημοσύνης, και συγκρατείται από τον Δία, τον πατέρα του, δεμένος και πληγωμένος.
Ας δούμε τώρα διαφορετικά τον ανταγωνισμό δύο εφηβικών διαδικασιών: από τη μια πλευρά, το ιδεώδες της δημιουργικης υποκειμενοποιησης, ως αναζήτηση δεσμών συμμετοχής, αναζήτηση του "εμείς", της συμπληρωματικότητας μεταξύ των προσώπων· μπορούμε μάλιστα να φθάσουμε έως και στην ελπίδα μιας δημοκρατίας (H. Arendt). Από την άλλη πλευρά, το ιδεώδες της υποκειμενοποίησης: αποκτώ αρκετές ικανότητες για να είμαι ενεργός μέσα σταπαιχνίδια εξουσίας του κοινωνικού γίγνεσθαι. Πρόκειται για ιδεώδη διαφορετικού επιπέδου, οι παραδοξότητες που τα χαρακτηρίζουν, ορίζουν εκείνο που ονομάζουμε κρίση εφηβείας, στόχος της οποίας, κατά μεγάλος μέρος ασυνείδητος, είναι να καταλήξει σ' ένα ταυτιστικό συμβιβασμό, μετά από μια προσκαιρη αναστολη χρονου.
Ιδού το διακύβευμα εκείνου που ονόμασα θεμελιώδης ανθρωπολογική κατάσταση της εφηβείας. Μια παρένθεση: Γνωρίζουμε ότι αυτή η κατάσταση αλλάζει στο σύγχρονο κόσμο. Ο σημερινός έφηβος δεν είναι ο ίδιος με εκείνον που έβλεπα το 1970. Σε ποιό βαθμό η εφηβική παθολογία συνιστά ένα σύμπτωμααποκαλυπτικό αυτής της αλλαγης ;
3.Πώς να ορίσουμε την παθολογία στο πλαίσιο της ανθρωπολογικής κατάστασης της εφηβείας; Επιμένω στη λέξη "κατάσταση"· καταδεικνύει ότι η σκέψη μας στρέφεται παράλληλα στον ίδιο τον έφηβο και τοδεσμό του με τον άλλον (εσωτερικό άλλον και εξωτερικές σχέσεις βεβαίως σε διάδραση), καθώςκαι στην ένταξή του στο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο.Είχα την ευκαιρία να αντιμετωπίσω την περίπτωση ενός νέου κοριτσιού που ήρθε να με δει επειδή χαρακωνόταν και να συναντήσω, τον ίδιο μήνα σ' ένα συνέδριο, μια ζωγράφοπου εργαζόταν ως θεραπεύτρια τέχνης σ' ένα "Κέντρο Εφήβων", η οποία μου διηγήθηκε την ιστορία της εφηβείας της. Η πρώτη διηγιόταν αυτήν την ιστορία: Από μικρή, ο πατέρας της την χτυπούσε· μετά τα δεκατέσσερά της, δεν της συμβαίνει πλέον αυτό, αλλά ο πατέρας την ταπεινώνει σε κάθε δείπνο· ανεβαίνει τότε στην κάμαρά της, παίρνει από το μπάνιο το ξυραφάκι της μητέρας της και χαρακώνει τα μπράτσα και την κοιλιά της. Η δεύτερη, η θεραπεύτρια τέχνης, διηγείται: είχα έναν πολύ αυστηρό, άτεγκτο πατέρα, με τον οποίο είχα πάντοτε διαξιφισμούς. Την εποχή της εφηβείας μου, η κατάσταση ήταν λίγο καλύτερη μεταξύ μας, ας πούμε ότι σεβόμασταν ο ένας τον άλλον. Παρ'όλα αυτά, από καιρού εις καιρόν, στο τραπέζι η κατάσταση ήταν ανυπόφορη, ανέβαινα τότε στην κάμαρά μου και άρχιζα να ζωγραφίζω.
Ποιά είναι η πηγή της απόκλισης μεταξύ των δύο περιπτώσεων; Η πρώτη κοπέλα ταπεινωνόταν από τον πατέρα της αλλά και από τη μητέρα της που την υποτιμούσε,εφόσον δεν τολμούσε να την υπερασπιστεί. Η άλλη κοπέλα ζωγράφιζε ως αργά τη νύχτα και το άλλο πρωί, στο πρωινό έδειχνε στον πατέρα και στη μητέρα της αυτά που είχε κάνει. Ήταν τεράστια χαρτιά με ακουαρέλες, όπου τα σχέδια ήταν πολύ κομματιασμένα,ασύνδετα. Σιγά-σιγά όμως, περιέλαβεκαι αυτοπροσωπογραφίες, ένα κομμάτι πρόσωπου, σύντομα ολόκληρο το σώμα της, ως εάν κατά βάθος ο τεμαχισμόςπου αισθανόταντη στιγμή που προσπαθούσε να ξεφύγει, κρατούσε συναματην ελπίδα μίας ενοποιημένης ταυτότητας.
Η νέα κοπέλα που χαρακωνόταν πήγε να δει έναν ψυχαναλυτή που την άκουσε με ουδετερότητα και που στο τέλος της πρώτης συνεδρίας τόλμησε μια οιδιποδειακή ερμηνεία: «Κατά βάθος, αγαπάτε τόσο πολύ τον πατέρα σας, ώστε ακόμα και όταν επιθυμείτε να τον πληγώσετε, πληγώνετε τον ίδιο σας τον εαυτό». Σηκώθηκε και έφυγε από το γραφείο του θεράποντος γιατρού. Δεν αρέσει στον έφηβο να τον καταλαβαίνουμε, έλεγε ο Ντ. Γ. Γουίνικοτ (D. Winnicot), δηλαδή "να τον τσακώνουμε". Θεραπεύτηκε γρήγορα από το σύμπτωμά της, μέσα από μια παρακολούθηση έξη μηνών. Μια μέρα που την παράτησε ο φίλος της, ανέβηκε στην κάμαρά της και χαρακώθηκε. Και εκείνη μόνο τη στιγμή κατάλαβε ότι η σχέση της με το αρσενικοέθετε κάποια προβλήματα της τάξης της ταπείνωσης σύμφωνα με το μοντέλο του δίπολου φαλλικό / ευνουχισμένο.
Στην άλλη περίπτωση, δείχνονταςτις ζωγραφιές της στους γονείς της, η νέα κοπέλα έμπαινε σε θεση τριτου, όχι απέναντι αλλά μαζί με ένα "διερμηνέα με κίνητρο" οπωςέλεγε η Π. Ωλανιέ (P. Aulagnier), επωμιζόμενη την αξία της τέχνης της να είναι ο εαυτός της.Η πρώτη, υποταγμένη στην πατρική εξουσία (ταπεινωμένη), δεν είχε βρει έως τότεστο περιβάλλον της ένα πρόσωπο που θα κρατούσε τη θέση του τρίτου. Οι γονείς αντιμετωπίζονταν από τη δεύτερη ως πρόσωπα κύρους, με την ετυμολογική έννοια του όρου, ως εγγυητές της ουσίας της δημιουργίας. Επιβεβαιώνεται εδώ η βασική διάκριση μεταξύ της ενήλικης εξουσίας που αγνοεί και του προσώπου κύρουςπου αναγνωρίζει τηνεφηβική δημιουργική πρωτοτυπία.
Η μια κοπέλα προστρέχει στην παθολογία και η άλλη σε μια καριέρα ζωγράφου. Δύο πεπρωμένα, δύο διαφορετικές εξελικτικές πορείες. Μπορούμε να θεωρητικοποιήσουμε αυτήν τη διαφορά; Η εφηβική παθολογία ορίζεται ως μιααναχαίτιση των διαδικασιών ταυτιστικης δημιουργίας, " αδιέξοδο της ανάπτυξης" έλεγε ο Μ. Λάουφερ (M. Laufer). Τί είναι αυτό που αναχαιτίζει; Η υπερβολή της κυριαρχικής κατοχής που προέρχεται από τον παρελθόν και από το παρόν. Σίγουρα, η φαλλική δύναμη είναι ένας διαμορφωτής της δημιουργίας, τα φαλλικά σημαίνοντα συμπεριλαμβάνονται στην εφηβική δημιουργικότητα… με την προϋπόθεση όμως ότι η παραδοξότητα μαζί με το καινοτόμο της εφηβείας γίνεται σεβαστή, αναγνωρίζεται, κατά τη διάρκεια ενός χρονικού περιθωρίου επαρκώς ουσιαστικού και ήρεμου· εν ολίγοις, με την προϋπόθεση ότι το φαλλικό σημαίνον δεν θα είναι υπερβάλλον.Η παθολογία της εφηβείας ορίζεται ως μια παραγνώριση της εφηβικής δημιουργικότητας λόγω της υπερβολήςκαι της ποικιλομορφίας της εξουσίας της ενηλικότητας.Θα μπορούσαμε επίσης να θεωρητικοποιήσουμε εστιάζοντας στην άρνηση και στη διάψευση, αναμέσα στα παιχνίδια τηςκυριαρχικής κατοχής του «ένηβου» και της μετουσιωτικήςανανεωτικής του ικανότητας. Στο αδιέξοδο της παθολογίας, μόνο ένα τρίτο πρόσωπο (Ε. Κεστεμπέργκ/E.Kestemberg) ένας μεγάλος Άλλος, θεσμικά ενήλικας και ανθρώπινος ταυτοχρόνως, θα μπορούσε να παρέμβει σαν επαρκώς καλός σωτήρας.
Τελευταίο κλινικό παράδειγμα, που επιτρέπει να φανεί η σημασία αυτής της διπλής παραγνώρισης από το περιβάλλον και από το Υπερ-εγώ: Μια νέα κοπέλα, δεκατεσσάρων χρονών, βρίσκεται στο Βερολίνο κατά τηδιάρκεια μιας ανταλλαγής για την εκμάθηση ξένης γλώσσας. Οι γονείς δεν είναι εκεί, ζει με ένα δεκαπεντάχρονο αγόρι,μόνοι και οι δυο για καμιά δεκαριά ημέρες, μια "οικογενειακήσυζυγικήζωή", θα μπορούσα να πω ερωτική αλλά μοιάζει περισσότερο με τη ζωή ενός ενήλικου ζευγαριού. Φερνει μάλιστα μια ανάμνηση όπου χαζεύουν οι δυο τους μαζιβρεφικά ρουχαλάκια. Επιστρέφει στην οικογένειά της και διηγείται για την ευτυχία που έζησε στο Βερολίνο. Οι δυο της γονείς λένε: «Αυτό είναι αδύνατον· αυτό που μας διηγείσαι, το έχεις τελείως φανταστεί, είναι ασύλληπτο». Το κορίτσι σκέφτεται ότι, αφού για τους γονείς αυτόείναι ασύλληπτο, δεν μπορεί να επιτρέψει ούτε και στο εαυτό της να σκεφτεί ότι αυτό υπήρξε!Η ανάμνηση μένει εγκυστωμένη, καταχωνιάζεται, αγνοείται (όπως τοφροϋδικό σεξουαλικό)· δεν μπορεί να φανερωθεί παρά σαν ασαφής, κερματισμένη φαντασίωση. Την βλέπω ένα μήνα αργότερα με μια άρχουσα ανορεξία. Κανείς δεν ήξερε γιατί μπαίνει σ' αυτήν την παθολογία. Κι εγώ δεν ήξερα τίποτα από την προηγούμενη ιστορία. Η βερολινέζικη αναμνηση είχε γίνει"μια κρύπτη". Συνέχισα να την παρακολουθώ για κάποιο χρόνο. Αδυνάτιζε όλο και περισσότερο. Όταν έφθασε κάτω από ένα οριακό για εκείνη βάρος, οι γονείς θεώρησαν ότι μια νοσηλεία θα ήταν απαραίτητη. Επειδή είμαι διστακτικός με τις νοσηλείες των ανορεξικών, εξέφρασατη βεβαιότητά μου ότι υπήρχε κάτι για το οποίο δεν μιλούσε. Επανήλθε η ενδόμυχη, και συγχρόνως εξωτερικευμενη ανάμνηση εκείνου του Αυγούστου. Για πολλές συνεδρίες στη συνέχεια μπορέσαμε να σκεφτούμε πώς αυτή η ιδανική πραγμάτωση, υπερβολικάθαυμαστή, χρειάστηκε να γίνει αντικείμενο διάψευσης από την ίδια και από τους γονείς της.
Ας σκεφτούμε την εφηβεία σαν ένα σύνολο παράδοξων διαδικασιών μεταξύ κυριαρχικού ελέγχου και αγάπης (ενόρμηση θανάτου και ενόρμηση ζωής;). Απαιτείται έμπνευσηγια να δημιουργηθεί ένας συμβιβασμός προς μία και μοναδική ταυτότητα, αρκετά ισχυρή για να διαχειρισθεί [ο έφηβος]τις οιδιπόδειες συγκρούσεις. Είναι πολλές βεβαίως οι μεταμορφώσεις αυτής της εξελικτικής πορείας που σίγουρα δεν ολοκληρώνεται ποτέ (υπάρχει ένα τέλος στην εφηβεία;). Ταυτιστικοαδιέξοδο ενίοτε, όταν η πλεύση προς τη δημιουργία βιώνεται ως αδύνατη. Ο ψυχοθεραπευτής, αυτός ο ερμηνευτής και μάρτυρας των αδιεξόδων, πρέπει να εισέλθει τότε στη σκηνή με τον πιο θερμότρόπο.
Philippe Gutton
Καθηγητής Πανεπιστημίου
Ιδρυτής του περιοδικού Adolescence
3, av. Vavin, 75006 Paris, France
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Μετάφραση: Λουκία Τσαρούχη
1. Αναθεωρημένη από τον ίδιο στις 18 Σεπτεμβρίου 2015.
2. Gutton Ph. (1991). Le Pubertaire (ΤοΈνηβον). Paris, PUF. Και «Το ενηβο, οι πηγες, η πορεια του» στο Ψυχαναλυση και εφηβεια. Κλινικα και θεωρητικα οροσημα. Επιμελεια Γ. Στεφανατος. (2013) Αθηνα. Εκδοσεις Εστια, σελ 277-303
3.Laplanche J. (2007). Sexual. La sexualité élargie au sens freudien. (Sexual: Η διευρυμένη έννοια της σεξουαλικότητας κατά Freud) 2000-206. Paris, PUF.
Λαουφερ Μ. «Η ρηξη» σελ 167-181 και Καν Ρ. Λανταμ Φ. «Ψυχοθεραπεια, ψυχαναλυση και εφηβεια. Μια συζητηση» στο Ψυχαναλυση και εφηβεια. Κλινικα και θεωρητικα οροσημα (2015) Επιμελεια Γ. Στεφανατος. , Αθηνα, Εκδοσεις Εστια.
4.Sexual- πρωταρχική συμπληρωματικότητα - όρος του Laplanche (ΣτΜ).. Βλ. J :Laplanche Sexual οπ.πρ. σ. 155 «Το sexual δεν είναι το έμφυλο σεξουαλικό , είναι κατ’ουσία το πολύμορφο διαστροφικό παιδικό., που υπάρχει πριν από την διαφορά των φύλων.
5.Cahn R. (1998). L' adolescence dans la psychanalyse. L' aventure de la subjectivation. (Η εφηβεία μέσα στην ψυχανάλυση. Η περιπέτεια της υποκειμενοποίησης). Paris, PUF.
6.Cahn R. (2013). La psychanalyse à l’épreuve de l' adolescence. Du rôle de la subjectalité et de la subjectition. (Η ψυχανάλυση στη δοκιμασία της εφηβείας. Η περιπέτεια της δημιουργικης υποκειμενοποιησης και της υποκειμενικοποίησης). In: R. Cahn, Ph. Gutton, Ph. Robert, S. Tisseron: L’ado et son psy. Nouvelles approches thérapeutiques en psychanalyse. (Ο έφηβος και ο «ψ» του. Νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις στην ψυχανάλυση). Paris, In Press, 11-65.
Freud S. (1895). Το πρώτον υστερικόν ψεύδος (Έμμα) στην ψυχοπαθολογία. In: La naissance de la psychanalyse. (1979). Paris, PUF, 363-366.
Bordet J., Gutton Ph. (2014). Adolescence et idéal démocratique. (Εφηβεία και δημοκρατικό ιδεώδες. Paris, In Press.
Gutton Ph. (2014). La situation anthropologique fondamentale de l' adolescence. (Θεμελιώδη ανθρωπολογική κατάσταση της εφηβείας). Adolescence 32, 11-21.
Gutton Ph. (2013). L' autre humain adulte pour l' adolescence. (Το άλλο ανθρώπινο ον, ενήλικο για τον έφηβο). Adolescence, 31, 949-964.